Ewolucja [łac.], termin  biologiczny, proces zachodzący w przyrodzie i prowadzący na przestrzeni wielu pokoleń do kierunkowych zmian w strukturze świata ożywionego. Ewolucja na gruncie przemian społeczno-historycznych rozumiana jest jako proces sukcesywnych zmian przebiegających w określonym kierunku zazwyczaj kojarzony z rozwojem. Ów proces rozwojowy polega na przechodzeniu do form coraz bardziej złożonych i zróżnicowanych, do wyższych stadiów, doskonalszych.

Ewolucja jako proces sam w sobie może polegać na ciągłych, stopniowych, drobnych przemianach. Na przeciwstawnym brzegu mamy pojęcie rewolucji. Rewolucja w znaczeniu szerokim metaforycznym, wszelka szybka i głęboka zmiana (naukowa, obyczajowa, przemysłowa, polityczna). Dla systematyki niniejszego tekstu należy jednak zwrócić uwagę na węższe znaczenie pojęcia rewolucja, która w tym ujęciu rozumiana ona będzie jako gwałtowna zmiana ustroju politycznego i organizacji społecznej, odbywająca się przy stosunkowo dużym udziale społeczeństwa i przy zastosowaniu środków pozaprawnych. Co najistotniejsze dla dalszych rozważań to fakt, iż rewolucja zazwyczaj stoi w opozycji do ewolucji.

Czy zatem przemiany ustrojowe w Polsce, zmierzające do przekształcenia Polskiej Republiki Ludowej w Rzeczpospolitą Polską miały charakter rewolucyjny, polegający na burzliwej zmianie zapoczątkowanej przez niezadowolone masy społeczeństwa polskiego, czy raczej ewolucyjny polegający na stopniowych zmianach, mających na celu pokojowe zmiany ustrojowe? Wszystko jest uzależnione czy zostanie przyjęty pogląd dominujący, że dla przemian ustrojowych w Polsce bardziej donośne skutki społeczne i polityczne mają wydarzenia grudniowe 1970 w Gdańsku, czy przyjęty zostanie pogląd, że dla obecnego ustroju istotniejsze są porozumienia Okrągłego Stołu. Można też wybrać trzecią drogę, pogląd łączący dwie opcje – hybrydę, czyli nieudaną rewolucję.

Niezależnie od tego jaka opcja zostanie przyjęta, należy zwrócić uwagę na jedna podstawową cechę przemian o charakterze rewolucyjnym, lub hybrydowym – gwałtowność przemian. Niezadowolone masy społeczne, poczynając od Rewolucji Francuskiej, przez Rewolucję Październikową a na najnowszych zmianach Rewolucji (Wiosny) Arabskiej kończąc – wywoływały niepokoje społeczne, zamieszki, które zazwyczaj wiązały się z rozlewem krwi i śmiercią osób uczestniczących w zdarzeniach.

Zjawiska o charakterze rewolucyjnym mają wspólny wymiar, pewien wspólny mianownik. Łączy je podobna geneza, przebieg i co za tym idzie rezultat. Ustrój Francji przedrewolucyjnej nazywany był ancien regime. Francja rządzona była przez scentralizowany system monarchii absolutnej, której centrum była instytucja króla (Ludwik XVI). De facto, kraj był zlepkiem przywilejów, w którym masy nieuprzywilejowanych mieszkańców miast i wsi płaciły ogromny haracz podatkowy feudalnym magnatom. Nawet osoby zaliczające się do burżuazji miały zdecydowanie mniej praw niż arystokracja. Jednakże zarówno w warstwie magnaterii jak i burżuazji, nałożyły się tendencje i ideologia oświecenia. Człowiek stał w środku, był najważniejszy. Obie te warstwy przejawiały duży sceptycyzm do zastanej sytuacji politycznej, a także wyrażały duży brak zaufania do władz. Czynnikiem który także osłabiał władze centralne była nieudolność Ludwika XVI. Zapalnikiem, który bezpośrednio spowodował wybuch rewolucji, był kryzys finansowy monarchii wywołany nieudanym udziałem Francji w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych, połączona z klęską nieurodzaju. Połączenie tych zjawisk spowodował wzrost radykalizmu mas społecznych, a co za tym idzie wybuch niezadowolenia.

Przyglądając się genezie kolejnej wielkiej rewolucji, Rewolucji Październikowej, jesteśmy w stanie dostrzec analogiczne procesy. Pogarszająca się sytuacja gospodarcza oraz dalsze klęski na froncie nie sprzyjały stabilizacji sytuacji w Rosji. 7 kwietnia rząd był zmuszony do wprowadzenia monopolu na handel zbożem i kartek na chleb. 3 maja bolszewicy stworzyli paramilitarne oddziały Gwardii Czerwonej. W tym samym czasie na wsi doszło do żywiołowych wystąpień chłopów zajmujących majątki obszarnicze. 18 maja do Rządu Tymczasowego weszli mienszewicy.  Rząd Tymczasowy odłożył decyzje co do oczekiwanej przez rosyjską wieś reformy rolnej do decyzji Zgromadzenia Konstytucyjnego, zwlekał jednocześnie z decyzją o wyznaczeniu terminu wyborów i utrzymywał udział kraju w wojnie. W Rosji narastały nastroje antywojenne oraz rozczarowanie świeżo ustanowionymi swobodami demokratycznymi. Czas sprzyjał bolszewikom - pozostającym w konsekwentnej opozycji wobec wszystkich posunięć Rządu Tymczasowego, zgodnie z tezą Lenina, że rewolucja "burżuazyjna" powinna być niezwłocznie przekształcona w "socjalistyczną" i budujących konsekwentnie zwartą, zdyscyplinowaną organizację na terenie całego kraju (przede wszystkim w wielkich miastach i w wojsku).

Przypadku Rewolucji (Wiosny) Arabskiej można głównie mówić o przyczynach ekonomicznych. Olbrzymie rozwarstwienie społeczne, spowodowane nierównościami ekonomicznymi ludności, w pewnej mierze religia, to wszystko spowodowało wybuch społecznego niezadowolenia, co bezpośrednio przełożyło się na zmiany ustrojowe w wielu arabskich państwach.

Warto jednak zwrócić uwagę na przemiany jakie miały miejsce w Rumunii w dobie końca ery komunizmu. W grudniu 1989 Ceaușescu został obalony w wyniku krwawej rewolucji – po krótkiej o fasadowym charakterze rozprawie z wyroku samozwańczego marionetkowego sądu wojskowego, skleconego naprędce z oficerów, którzy wypowiedzieli lojalność jego reżimowi – rozstrzelany wraz z żoną. Do władzy doszli przedstawiciele umiarkowanego skrzydła partii komunistycznej.

Teza która łączy każdy z omawianych przypadków wskazuje że rewolucja miała burzliwy charakter, gdzie nierzadko pluton egzekucyjny, a wcześniej gilotyna, podsycana społecznymi nastrojami, odgrywał główną rolę.

Jak zatem na tym tle kształtowały się nastroje w Polsce? Czy dominowały nastroje radykalne, czy też społeczeństwo oczekiwało łagodnych przemian mających na celu wprowadzenie oczekiwanej demokratyzacji ustroju? Ksiądz Józef Tischner w artykule pt: ”Dokąd prowadzi ta droga” (Tygodnik Powszechny, 19 XI 1989) proponował różne określenia: odejścia od komunizmu, socjalizmu, od nomenklatury. W dalszej części cytowanego artykułu wskazywał, że kryzys totalitarnego systemu władzy pojawia się wtedy, gdy społeczeństwo przestaje być społeczeństwem monologicznym, a staje się społeczeństwem dialogicznym.  Co podkreślił Ks. J. Tischner totalitaryzm jest z natury monologiczny.

Na radykalizm nastrojów społecznych wskazywali także Adam Krzemiński i Wiesław Władyka (Pod tą pokrywką kipi, "Polityka" 10 III 1990). Nadchodzi czas, gdy społeczeństwo będzie musiało wziąć bardziej bezpośredni udział w kształtowaniu się polskiego pejzażu politycznego. Dotychczas uczestniczyło poprzez ruchy masowe, strajki, demonstracje, poprzez cierpliwość w przyjmowaniu drakońskiej kuracji Balcerowicza.

Kazimierz Wóyciki na łamach „Więzi” (1990 nr 1) wskazywał, że zmiany jakie zachodzą w Polsce pod koniec lat 80 tych XX w. mają poważniejsze konsekwencje niż te, które zaszły w 1918 roku. Zmian oprócz ustrojowych miały również znaczenie gospodarcze, społeczne. Ludzie oczekiwali gospodarki rynkowej.

Jednakże w zestawieniu do ewolucyjnych przemian, trudno jest tak naprawdę rozmawiać o burzliwych wystąpieniach robotniczych z Radomia czy Gdańska. Ów oszukana rewolucja, spowodowana była powszechną zgodą społeczeństwa, zmęczonego nie tak dawną okupacją niemiecką, latami podporządkowania Moskwie i była powszechnie akceptowalna. Społeczeństwo nie godziło się na rozlew krwi, zgadzając się na pseudorewolucje, która niestety nie rozliczyła poprzedniego ustroju, a tym samym stworzyła podwaliny do bezpiecznego lądowania elit okresu PRLu.

Brak rozliczenia nomenklatury poprzedniego ustroju spowodował późniejsze patologie w polityce, gospodarce, stosunkach społecznych co stanowi pokłosie do chwili obecnej.